عید قربان برای ترکمن‌ها‌ی خراسان شمالی اهمیت ویژه‌ای دارد و در این روز اهالی منطقه ترکمن نشین این استان که بیشتر در شهرستان رازوجرگلان ساکن هستند، آیین ویژه‌ای را اجرا می‌کنند. آیین عید قربان، در میان ترکمن‌های راز و جرگلان سابقه‌ای دیرینه دارد، برگزاری آیین در عید قربان، سبب شده تا هرساله، خبرنگاران برای به تصویر کشیدن آن راهی راز و جرگلان شوند. عیدقربان بزرگترین عید ملی و مذهبی ترکمن‌ها به شمار می‌آید. در میان ترکمن‌ها روز عید قربان به‌عنوان عید اصلی مردم ترکمن شناخته‌ شده است. خرید و پوشیدن لباس‌های نو، دید و بازدید از اقوام و همسایه‌ها، اقامه نماز عید و طبخ شیرینی و غذای ویژه، قربانی احشام و توزیع آن و... از رسوم ماندگار و چشم‌نواز اهالی ترکمن‌ها در روز عید قربان است. اقوام ترکمن حداقل ۱۰ روز پیش از عید، خود را برای به جا آوردن مراسم عید قربان آماده می‌کنند. آن‌ها ۲ روز قبل از این عید را روز کُر می‌نامند و در این روز به نظافت فضای خانه می‌پردازند، هم‌چنین یک روز پیش از عید قربان نیز میان ترکمن‌ها به قوقون و بوی خوش معروف است و در این روز مردمان ترکمن چند نوع از غذای محلی خود را درست کرده و برای پذیرایی در این روز آماده می‌کنند. 

عید قربان یا قربان بایرام

این عید، عیدی بزرگ برای مسلمانان است. در این عید، ترکمن‌ها خانه‌های خود را آراسته و تزیین می‌نمایند. بهترین لباس‌های خود را پوشیده و شیرینی‌های گوناگون را فراهم می‌نمایند و چشم به راه میهمان می‌نشینند. این رسم، به مانند عید نوروز باستانی ایرانیان است. در گذشته، ترکمن‌ها خوراک‌های گوناگونی را از گوشت پخته و آن‌ها را برای همسایگانشان می‌فرستادند و سال خوب و پربرکتی برای آنان آرزو می‌کردند. هم‌چنین در عید قربان پسران و دختران بیشتر از معمول به بازی می‌پردازند. از جمله این‌که تعدادی پسر و دختر در جایی گرد هم می‌آیند و با چند چوب و ریسمان، تابی را که در اصطلاح محلی به آن سنجق می‌گویند. درست کرده و تاب می‌خورند و به دید و بازدید یک‌دیگر می‌روند. قربان بایرام یا عید قربان که مهم‌ترین جشن ترکمن‌ها است و در روز دهم ذی‌الحجه با قربانی کردن دام‌ها برگزار می‌شود، از روز هفتم ذی‌الحجه شروع می‌شود. این روز را روزی که از بوی خوش جشن خبر دهد می‌نامند. در این روز خانه و تمام اسباب و وسایل را تمیز می‌کنند. روز هشتم روز «عید مردگان» است که برای مردگانشان «پاسدق» نذر می‌کنند که نوعی نان است. روز نهم «دیری عید» روز زنده‌ها است و بهترین و تمیزترین لباس‌هایشان را می‌پوشند. شب قبل از عید استحمامی مخصوص می‌کنند که به آن «قربان شور» می‌گویند و روز دهم یا «قربانلیق» روز قربانی کردن در راه خدا است. روزهای یازدهم و دوازدهم، روزهای صدقه دادن یا «چاقرمق»، به معنی دعوت کردن است و برای خوردن آبگوشت قربانی، هم‌دیگر را دعوت می‌کنند. روز عید قربان هر خانواده در حدی که شرع معین کرده است، گوسفند یا بز یا گاوی را ذبح می‌کنند. چنان‌چه کسی یک اسب و یک جفت گاو برای شخم زدن داشته باشد (امروزه موتورسیکلت به جای اسب و تراکتور به جای دو گاو کاری حساب می‌شود)، قربانی بر او واجب است. صبح عید همگی تا هنگام قربانی کردن و باز کردن دهان با گوشت قربانی روزه هستند. مردان برای نماز جماعت به مسجد رفته و نماز عید قربان می‌خوانند و پس از آن در موقع ذبح، چاله‌ای در زمین حفر می‌کنند و وسط آن قدری برآمدگی خاک را باقی می‌گذارند. روی آن مقداری خاکستر نمک و گندم (آرد) می‌گذارند. وقتی خون قربانی در چاله ریخت آن را با مواد فوق مخلوط کرده برای تبرک بر پیشانی می‌مالند. و در روزهای عید بر سینه تپه‌ها بر میدان‌چه‌ها و ایوان‌خانه‌ها تاب «سالانچق» برپا می‌دارند و دختران، پسران، زنان، مردان و کودکان به تاب‌بازی مشغول می‌شوند؛ زیرا چنین باور دارند که بار گناه بر شانه‌های انسان است و با تاب خوردن (که کنایه‌ای از صعود است)، گناه از شانه‌ها فرو می‌ریزد و می‌گویند در قدیم که دل سیاهی نبود باهم تاب می‌خوردند و این روز، روز آشنایی جوانان با یکدیگر بود. هم‌چنین در روز عید قربان زنان ترکمن سعی می‌کنند از لباس‌های سنتی که از پارچه ابریشمی و دست بافت دوخته شده است، استفاده کنند. اهل تسنن در عید قربان را تا چند روز جشن می‌گیرند. در این عید، هر فرد به اندازه توان خود گاو، گوسفند و یا شتری را ذبح کرده و گوشت دام را میان خانواده، دوستان و آشنایان توزیع می‌کند. به دلیل این‌که عید سعید قربان در میان اهل تسنن نوعی تبرک است، همه برای این روز لباس نو خریداری کرده و دراین روز نیک لباس جدید به تن می‌کنند. آنان که  توانایی خرید لباس ندارند، از میان لباس‌هایی که دارند بهترین را انتخاب کرده و در روز عید قربان می‌پوشند و با لباس‌های تمیز برای تبریک این روز بزرگ و مبارک به دیدن آشنایان و خویشان می‌روند آیین عید قربان در میان ترکمن‌های خراسان شمالی به مدت سه روز برگزار می‌شود. مردم اهل تسنن استان از اول روز دهم ذی الحجه تا غروب روز ۱۲ همین ماه، آیین های خاصی را اجرا می‌کنند  پوشیدن لباس نو، معطر کردن خود، اقامه نماز عید و افطار روزه با گوشت قربانی از رسومی است که هنوز در میان ترکمن‌ها دیده می‌شود. ترکمن‌ها روز عید قربان پیش از رفتن برای اقامه نماز عید استحمام می‌کنند که این آیین در میان این مردم، به «قربان شور» معروف است . مردم نماز عید قربان را در حالت روزه داری اقامه کرده و سپس با گوشت قربانی افطار می‌کنند. این‌جا رسم بر این است که معمولا ذبح دام قربانی، پیش از اقامه نماز انجام نمی‌شود بویژه در روستاهایی که نماز عید به‌صورت جماعت برگزار می‌شود. عید قربانی در میان قوم ترکمن، با دید و بازدید همراه است و مردم با رفتن به منزل یک‌دیگر، دوستی را تقویت می‌کنند.

قربان شور

قربان شور از دیگر مراسم‌های عید قربان در میان این قوم است و مردم این منطقه همان‌گونه که هاجر، اسماعیل(ع) را به دستور ابراهیم (ع) غسل داد، غسل می‌کنند. این مراسم ویژه با شعرهای خاصی به زبان محلی برگزار می‌شود. عید قربان برای ترکمن‌ها سه روز ادامه دارد. ترکمن‌ها در این سه روز خیابان‌های شهر را آذین بندی می‌کنند. تدارکات این آیین در میان ترکمن‌ها با نشان کردن گاو، گوسفند و شتری مخصوص ذبح از هفته‌ها پیش آغاز می‌شود. صبح روز عید قربان با پوشیدن لباس‌های نو و آراسته نماز عید قربان را برپا کرده و پس از اقامه نماز پیش از طلوع آفتاب، قربانی خود را همراه با قرائت دعاها و ذکرهای مخصوص ذبح می‌کنند. از گوشت قربانی ۲ نوع غذای قورمه و خورشت درست می‌کنند. هم‌چنین آن‌ها بخشی از قربانی خود را میان نیازمندان توزیع کرده و علاوه بر توزیع گوشت، مبالغ نقدی یا کالا نیز به نیازمندان می‌دهند. دید و بازدید از بزرگترها که تقریباً در این روز در سراسر ایران مرسوم بوده از دیگر آداب و رسوم قوم ترکمن است. آن‌ها به مدت سه روز سفره آجیل و شیرینی پهن می‌کنند و معتقدند این پهن کردن سفره برای اهل خانه برکت می‌آورد.هم‌چنین این قوم، آیین‌های ویژه‌ای در این روز اجرا می‌کنند که از جمله آن می‌توان به برگزاری آیین تاب بازی از طرف جوانان و کودکان اشاره کرد که به صورت گسترده در میان ترکمن‌ها رواج دارد. برگزاری این آیین تنها در ایام عید قربان است. آن‌ها معتقدند با تاب خوردن در آسمان، گناهان ریخته و آلودگی‌ها پاک می‌شوند.

قربانلق

آیین «قربانلق» یا قربانی کردن، از آیین‌های مهم قوم ترکمن در خراسان شمالی است. ترکمن‌ها از ماه‌ها پیش، دامی را برای کشتار در روز عید قربان پروار می‌کنند و یا از روزها پیش دام را خریداری می‌کنند تا هم‌زمان با عید قربان ذبحش کنند. ترکمن‌ها بر اساس آیین که دارند، گوشت قربانی را میان هفت خانواده نیازمند توزیع می‌کنند. اهالی این منطقه، برای قربانی کردن اهمیت ویژه‌ای قائل هستند و بر اساس گزارش ها، در راز و جرگلان پنج هزار راس دام به مناسبت عید ذبح می‌شود.

دید و بازدید عید

یکی دیگر از آیین ترکمن‌ها در روز عیدقربان، دید و بازدید است. این رسم، هنوز به قوت در میان این مردم دیده می‌شود و مردم ترکمن هر ساله با اشتیاق پذیرای مهمان‌ها هستند. این اشتیاق برای پذیرایی از میهمان شیعه بیشتر است. ترکمن‌های خراسان شمالی در روز عید، میهمانان شیعه خود را بیش از سایرین، گرامی می‌دارند و تلاش دارند تا به بهترین نحو از آنان پذیرایی کنند. در این روز مردمان شیعه منطقه، میهمان برادران ترکمن می‌شوند و در این دید و بازدیدها، پیوند برادری و اخوت خود را محکم تر می سازند.

تاب سواری در روز عید

یکی از آیین پرطرفدار در میان ترکمن‌ها، در روز عید قربان تاب سواری است.  تاب سواری یا «باد ایشمق» که به «هندی لیگ» هم موسوم است در عید قربان در همه مناطق ترکمن نشین خراسان شمالی مشاهده می‌شود. در روز عید قربان، تاب‌ها با شور و اشتیاق خاصی دایر می‌شود، فرقی نمی‌کند بزرگ یا کوچک باشی، دختر، پسر بزرگ و کوچک همه از تاب‌سواری استقبال می‌کنند. این آیین هنوز هم رایج است و تاب ها از روز قبل از عید، دایر می‌شود و تا سه روز برپا است. 

(برای آشنایی با آداب رسوم ترکمنان در ماه رمضان اینجا کلیک کنید).

قورمه شور

معروف‌ترین آیین ترکمن‌ها در روز عید قربان، تهیه غذا از گوشت قربانی است، این غذا که به «قورمه شور» معروف است از گوشت قربانی تهیه می‌شود با آن از میهمانان پذیرایی می‌شود. ترکمن‌ها معتقدند، قورمه شور اثر چشم زخم و یا چشم شور را از بین می‌برد و آنان را از آسیب چشم زخم دور نگاه می‌دارد و از ظرفی، خوردن آن سبب قوت بدن می‌شود. یکی دیگر از غذاهای مورد علاقه ترکمن‌ها که در روز عید قربان به فراوانی تهیه می‌شود، «چاپاد» است، چاپاد، نوعی نان روغنی است که ترکمن‌ها در روز اول عید قربان نسبت به پخت آن اقدام می‌کنند. حدود ۱۰ درصد از جمعیت ۸۶۳ هزار نفری خراسان شمالی ترکمن‌های سنی مذهب هستند که در شهرستان‌های راز و جرگلان، بجنورد و مانه و سملقان سکونت دارند. 

در مجموع تمام این آداب و سنن در دل خود قصه‌ها، تصاویر، الهام‌های پرشماری دارد و این‌جاست که یک نویسنده توانا می‌تواند با نگاهی حرفه‌ای این محتواها را دریافت و اثری را خلق کند که به جان و دل مخاطبانش که کیلومترها دورتر از این آداب و سنن است، بنشاند. حتی می‌تواند آن‌ها را مشتاق کند که به مناطق ترکمن‌نشین سفر کنند.

منابع: irna , irna , hablolmatin , ibna