زیورآلات ترکمن از جمله زیباترین و چشم‌گیرترین زیورآلات ایرانی است. همان‌طور که لباس ترکمن پر از جزئیات و آرایه‌های تزیینی است، زیورآلات هم در نهایت دقت و حوصله هنرمند خلق می‌شود؛ حوصله‌ای که مستلزم زمان و مهارت استادکار است. چرا که زیورآلات در پوشش ترکمن اهمیت بالایی دارد و فقط وجه تزیینی آن، که بعضا در مراسم‌ خاص هم‌چون نماد است، مورد بحث نیست. از طرف دیگر زیورآلات ترکمن گاهی صرفا جهت تزیین لباس آماده می‌شود و از این‌رو کاملا وابسته به لباس است.زیورآلات ترکمن به دور از اغراق، گنجینه‌ای منحصربه فرد و متنوع است که پرداختن به تمامی آن در این بحث مقدور نیست و هدف معرفی چند نمونه از این آثار است که حاصل ذوق و دستان توانای هنرمندان ترکمن‌ ایران است و می‌تواند از بهترین و ناب‌ترین الگوها باشد.

به‌طور کلی انواع زیورآلات را می‌توان در چند دسته کلی قرار داد و هریک دارای گونه‌های فراوانی هستند که چند نمونه از آن در ادامه معرفی خواهد شدکه ما ذیلاً به بررسی جداگانه هر یک از آن‌ها می ‌پردازیم.

فهرست

1. تزیینات لباس ترکمن
2. زیورآلات ترکمنی
3. آرایش موی زنان ترکمن
4. آرایش موی مردان ترکمن

تزیینات لباس ترکمن

طرح‌های سوزن دوزی و برخی بافتنی‌ها، مکمل زیبایی لباس‌های ترکمنی هستند که بانوان و دختران ترکمن به تهیه آن‌ها می‌پردازند. سوزن دوزی در گروه «کِشته» و بافتنی‌ها در گروه «ایشمه، اورمه» جای می‌گیرند.

کشته

در این گروه سوزن ‌دوزی‌های پاچه شلوار زنانه، یقه و سرآستین، سوزن‌ دوزی انواع روسری مانند «کورته»، کلاه دختران و پسران «بوریگ و تاخیه» و سوزن دوزی‌های بازوبند «گل باق»، کیسه دعا و پول قرار می‌گیرد.

ایشمه، اورمه

بافتنی‌های کوچک و نوارمانند در این گروه قرار دارند و برخی از آن‌ها عبارتند از:

• «بلق یوپ»: نواری در پایین ترین قسمت پاچه شلوار زنانه
• «اوچقورباق»: بندی که از درون لیفه شلوار عبور می‌دهند.
• «چویچه بورون بوریگ»: بندی در قسمت لبه کلاه دختران و پسران
• «یقه یوپ»: بندی از ابریشم که دو قسمت یقه را به هم متصل می‌کند و موجب اتصال گل یقه به این قسمت نیز هست.
• «چاریق باغ»: بندهای چاروق که از سوراخ‌های پوست چاروق عبور می‌دهند و به دور پا می‌پیچانند.
• «ترمه قوشاق»: کمربندی از ابریشم که  بر روی آن زیورهایی از نقره و طلا وصل می‌کنند.

زیورآلات ترکمنی

زیورآلات دست ساز زرگران ترکمن یکی از مهم‌ترین چیزهایی است که هنوز هم بر پوشاک ترکمن‌ها جلوه‌ای خاص دارد و شکوه خاصی به آن می‌بخشد. زیورآلات و آرایش لباس‌های مردانه به اندازه لباس‌های زنان نیست و تنها به آرایش كمربند و كناره‌های «دون» و نیز سوزن دوزی «بوروک» محدود می‌شود.

با وجود همه تغییرات به وجود آمده در البسه ترکمن‌ها هنوز هم رد پای تزیینات آنان را می‌توان یافت:

یراق

یراق کمربندی سنگین از پولک‌های نقره‌ای، پابندها و مفصل‌های متصل به هم است که در تسمه‌ای چرمی قرار می‌گیرد و سگکی زیبا دارد.

انسه لیک

پیراهن دختران ترکمن در قسمت پشت، تزیینی از طلا و نقره دارد که ارتفاعش به 30 سانتی‌متر می‌رسد. این زینت دارای نگین‌های قرمز از جنس عقیق است و زنگوله‌هایی نقره‌ای در انتهای خود دارد که هنگام حرکت صدا تولید می‌کنند.

قیناچ اوجی

زنان و دختران گوگلان تزیینی به ارتفاع 25 سانتی‌متر به نام قیناچ اوجی دارند که از طلا و نقره است و نگین‌هایی از جنس عقیق دارد. امروزه استفاده از این تزیین محدود شده است اما در گذشته در موارد زیر جایگاهی خاص داشت:

• از دو طرف « بوروک» (کلاه دخترانه) آویزان می شد.
• از دو طرف سینه بر روی «دون» (پیراهن تجملی) قلاب می‌شد.

چکه لیق

چکه لیق زیوری است که آن را از کلاه دختران (بوروک) طایفه چاودر به موازات شقیقه ها می‌آویزند. این زینت مجموعه‌ای از طلا و نقره‌ با نگین‌های قرمز از جنس عقیق است و دو بخش دارد:

• بخش اصلی با نگین‌هایی به رنگ قرمز که از طلا و شبیه به انسان طراحی شده است.
• بخش پولک‌های زنجیره‌ای که از عوامل ایجاد موسیقی هنگام راه رفتن است و در انتهای زنجیرها، زنگوله‌هایی از جنس نقره به کار می‌رود.

قنجیق

قنجیق یا قنچیق کاربرد گل یقه را دارد و مرکب از سه بخش اصلی است:

• بخش اول: مربعی که دو قطر آن، مفتولی از جنس طلا است و نگین‌های قرمز از جنس عقیق دارد.
• بخش دوم: صفحه ای از جنس طلا به شکل عدد که به دو ضلع پایینی بخش اول متصل شده و 5 نگین قرمز بر روی آن دیده می‌شود.
• بخش سوم: زنگوله‌هایی از جنس طلا که با استفاده از زنجیره کوتاه به انتهای بخش دوم، وصل می‌شوند وآهنگی ملایم را به هنگام راه رفتن ایجاد می‌کنند.

بوکاو

از بوکاو برای تزیین روی سینه استفاده می‌شود و بیشتر مخصوص زنان تکه است. این زیور مجموعه‌ای از طلا و نقره با نگین‌های سرخ است که آویزهایی از جنس نقره که در انتهای هر یک از آویزهای زنجیره‌ای، زنگوله‌هایی نیز دیده می‌شود که از عوامل ایجاد آهنگ در هنگام راه رفتن است.

اگمه

تزیین کلاه دختران ترکمن‌ تکه با استفاده از اگمه انجام می‌شود. این وسیله از طلا و نقره است و تعدادی نگین قرمز در متن و حاشیه دارد.

قورثاقچه

تزیین جلیقه کودکان ترکمن با استفاده از قورثاقچه صورت می‌گیرد که مخصوص ترکمن‌های تکه است و به نیمه دوم قرن 19 تعلق دارد. این تزیین نیز با طلا و نقره و نگین‌های قرمز ساخته می‌شود. این وسیله ریشه افشانی دارد که مزین به زنگوله‌های نقره‌ای است و در هنگام بازی کودکان، آهنگ خاصی ایجاد می‌کند.

چنگه

چنگ تزیینی است از طلا و نقره با نگین‌های قرمز که به جامه زنان تکه قلاب می‌شود و دو بخش دارد:

• بخش اصلی: شکلی لوزی مانند دارد.
• بخش افشان: زنجیره‌هایی از انتهای لوزی آویزان است. در انتهای هر یک زنگوله‌هایی از نقره وجود دارد که موجب تولید صدا می‌شود.

آچار باق

گردنبندی از جنس نقره که گلی در میانش قرار دارد و بر روی سینه نصب می‌شود. قطعات این آویز با زنجیری از طلا و نقره به هم متصل است.

آق یای

وسیله‌ ای به شکل کمان و از جنس نقره که در پشت جامه پسر بچه‌ها‌ی ترکمن وصل می‌کنند.

بیله زیک

دستبندی دوقلو و مخصوص زنان تکه است. زیوری که با استفاده از طلا و نقره و نگین های قرمز از جنس عقیق ساخته می‌شود و 15 سانتی متر ارتفاع دارد. بیله زیک دور مچ را می‌پوشاند اما در بخش عمودی  دو سر آن، به یک‌دیگر نمی‌رسند.

گل یاقا

همان گل یقه است که دو بخش دارد:

• بخش اصلی که برای تزیین زیر گلو و اتصال دو حلقه یقه پیراهن کاربرد دار و از طلا و نقره و مرصع به نگین های قرمز و آبی (عقیق و فیروزه) است.
• بخش افشان با زنگوله‌هایی از جنس نقره که در هنگام راه رفتن، صدا تولید می‌کند.

سام‌سوله

ترکمن‌های ارثاری برای زینت کلاه دختران از سام‌سوله استفاده می‌کنند که متعلق به سال های 1880 – 1870 میلادی است؛ زیوری از طلا و نقره با نگین‌های قرمز عقیق. در انتهای آویزه‌های افشان این وسیله زنگوله‌هایی از جنس نقره برای ایجاد صدا وجود دارد. ساچلیق، ساچ باغ، ساچ منجوق و آسیق نیز از آویزهای مو برای ترکمن‌هاست.

گِردنی

این وسیله گَردنی نیز خوانده می‌شود و دو بخش دارد:

• بخش اصلی که از گردن آویزان می‌شود و نگین‌های قرمز عقیق دارد.
• بخش زنجیری که به صورت افشان به انتهای بخش اصلی وصل شده است و نگین‌هایی از جنس عقیق دارد. در انتهای هر یک از زنجیرها، زنگوله‌های نقره وجود دارند که به هنگام راه رفتن صدا تولید می‌کنند.

قوشا آثیق

گیسوان بافته زنان ترکمن مزین به قوشا آثیق است که بخش‌های زیر را دارد:

• دو شاخه به شکل قلب با راس به شکل سر قوچ
• زایده‌ای در بین دو قلب با راس شبیه سر قوچ
• پایه‌ای که قلب بر روی آن قرار دارد.
• بخش انتهایی که مجسمه سرنگون شده آدم‌های افسانه‌ای را در ذهن تداعی می‌کند و نگین نصب شده بر آن، تجسمی از تک چشم بودن آن آدم‌های افسانه‌ای است.

این وسیله نیز از جنس طلا و نقره و مزین به 10 نگین قرمز از جنس عقیق است.

قولاق حلقه

گوشواره‌ای است مخصوص زنان یموت که به اوایل قرن 20 تعلق دارد و از طلا و نقره با نگین‌های قرمز است.

انواع قولاق حلقه عبارتند از:

• آی‌لی حلقه: گوشواره‌ای مدور با زمینه‌ای صاف و نقش هلال ماه و ستاره در درون آن
• تومار چاقلی حلقه: گوشواره‌ای با سطح برجسته
• تورلی حلقه: شبیه آی‌لی حلقه بدون زایده‌های اطراف آن

بزبند

زیوری مدور و به شکل گل یقه است که در میان آن، مهره‌ای رنگین کار می‌گذارند. از این وسیله در بالای شانه‌های لباس کودکان یا بر بازوی آن‌ها استفاده می‌کنند.

دوغاکومیش

دوغاکومیش یک قوطی از طلا و نقره است که در داخل آن، دعای پیش‌گیری از چشم زخم قرار می‌دهند. این زینت را با نخی از پیراهن کودکان یا از آستانه خانه آویزان می‌کنند. «گوموش» نیز یکی از زیورآلات سینه است که برای پیش‌گیری از چشم زخم کاربرد دارد. «طومار» هم از این دست زیورآلات است که برای نگه‌داری دعا به کار می‌رود.

آرایش موی زنان ترکمن

با وجود فراز و نشیب‌ها و تغییرات، آرایش اصیل موی ترکمن‌ها کم‌کم در حال از میان رفتن است. در گذشته دختران  ترکمن موهای خود را به صورت چهار رشته می‌بافتند که اصطلاحا دورت اوروم گفته می‌شد. آن‌ها گیس‌های‌شان را  از طرفین سینه بیرون می‌انداختند و آن‌ها را زینت می‌دادند.

زنان موهای خود را به شیوه خاصی می‌بافتند که هلی اوروم خوانده می‌شد. آن‌ها گیس‌شان را  به پشت سر می‌انداختند و به آن ساچ آرقا آتما می‌گفتند. ساچ آرقا آتما کنایه از آسوده خاطر شدن از دل مشغولی‌های زندگی است.

زنان و دختران  ترکمن برای بافتن موهای خود فرق باز می‌کردند و این عمل تقسیم مو به دو بخش دوغری آچماق گفته می‌شد. با رسیدن دختران به سن ازدواج روسری مخصوصی به سرشان می‌گذاشتند که باش بوغی یعنی پوششی برای سر نام داشت.

از باورهای جالب توجه ترکمن‌ها در مورد موی زنان می‌توان چنین مواردی را برشمرد:

• کسی نباید موهایش را در شب شانه کند و صبح زود بهترین زمان برای این کار است.
• دور ریختن موی پیرایش شده گناه است و باید آن را زیر خاک دفن کرد.
• تراشیدن موی سر کار ناپسندی است و حتی در کودکی نیز نباید آن را انجام داد.

آرایش موی مردان ترکمن

پسران ترکمن در گذشته موهای خود را می‌تراشیدند و در سنین کودکی با قولپاق خود را می‌آراستند. قولپاق دو رشته موی توپی و بلندتر از موهای اطراف بود که جلوه ای جالب داشت. پسرها با رسیدن به سن جوانی موهای شان را ساده درست می‌کردند و بوروک بر سر می‌گذاشتند. مردان مسن که به یاشولی شهرت دارند در گذشته اغلب موهای خود را می‌تراشیدند و تلپک از جنس پوست بره سیاه بر سرشان می‌گذاشتند. البته امروز دیگر خبری از این آرایش مو نیست.

اگر مطلبی هست که احساس می‌کنید به این نوشتار باید افزوده شود، حتما نظرتون را برای ما کامنت کنید.

منبع : karnaval