اقوام مختلفی که در ایران وجود دارند با توجه به فرهنگ و آب‌وهوای محیط پیرامون خود، نوع پوشش خاص خود را دارند. گرچه پوشش اقوام مختلف هرکدام دارای ویژگی‌های خاص خود است، اما همه آنها در یک چیز مشترک‌اند، استفاده هنرمندانه و ظریف از رنگ‌های مختلف و شاد است که جلوه و زیبایی خاصی را به لباس‌ها به‌ویژه لباس بانوان هر قوم هدیه داده است. پوشاک سنتی امروزه بخشی از جاذبه‌های گردشگری به شمار می‌رود. همراه ما باشید تا با لباس زنان ترکمن آشنا شویم.
پوشاک بانوان ترکمن
لباس‌های زنان ترکمن تنوع زیادی دارد و علت آن به دوره‌های سنی آنان مربوط می‌شود. پوشاک زنان ترکمن برشی ساده دارد؛ اما تزیینات چشم‌گیری بر روی آنها به چشم می‌خورد. آنها چهار نوع لباس برای خود دارند:
- لباس منزل که بسته به سن افراد شکل و شمایلی خاص دارد.
- لباس کار برای پختن نان و انجام کارهای کشاورزی
- لباس شهر برای خروج از منزل و خرید از بازار
- لباس تشریفات برای شرکت در مراسم، جشن‌ها و اعیاد
در اینجا پوشش زنان را در چهار بخش مورد بررسی قرار می‌دهیم:
- تن‌پوش‌ها
- شلوار‌ها
- پیشانی‌بند،سربند و روسری
- پاپوش‌ها
1) تن‌پوش‌ها
برای تن‌پوش، لباس‌های متعدد ترکمنی وجود دارد که عبارتند از:
کوینک (Köýnek)
زنان ترکمن در گذشته پیراهن‌های ابریشمین به تن می‌کردند که بیشتر آنها به رنگ قرمز تمشکی بود و گاهی برق می‌زد. این تن‌پوش «قیرمیز کوینک» نام داشت. این پیراهن، دارای الگویی ساده است.
آستین‌های این لباس معمولا بلند است و از بالا به طرف مچ دست تنگ می‌شود. حاشیه و سر آستین‌های پیراهن به شکل ظریفی سوزن دوزی می‌شود.
سر آستین‌ها و یقه با هنر سوزن دوزی آراسته می‌شد. در گذشته ردیف‌هایی از سکه در جلوی پیراهن می‌دوختند که تا سال 1349 شمسی منسوخ شد. یقه پیراهن را با گل‌‌یقه (Gül Ýaka) نیز تزیین می‌کردند و «بوقاو» (Bukaw) را که سینه‌ریز نقره‌ای درشت بود به گردن می‌انداختند.
قوشاق (کمربند)
زنان ترکمن کمربندی ابریشمی دارند که قوشاق نام دارد. قوشاق باعث می‌شد که قد پیراهن کوتاه شود و در هنگام کار دست و پای زنان را نگیرد. آنها این کمربند را به شکل یک شال سیاه 3 متری هنگام بارداری یا در سنین بالاتر دور کمر می بستند و آن را برای کمر و شکم مفید می‌دانستند. قوشاق سبز را به کمر نوعروسان ترکمن می بستند تا او را از چشم زخم حفظ کنند.
چابیت (çabyt)
چابیت یا شاوت قبا یا بالاپوشی بود که تا همین چند سال پیش طوایف «یموت» در مراسم رسمی آن را می‌پوشیدند و بر دو نوع مخملی و ابریشمی است و آستر دارد.
نوع مخمل این لباس دارای آستین‌های کوتاه و کمربند است. قسمت جلوی این پیراهن را باز می‌گذاشتند تا تزیینات داخل آن مانند گلدوزی به خوبی دیده شود. نوع دیگر را از ابریشم راه راه قرمز تهیه می‌کردند که سر آستین و آستین‌های بلند داشت. قد نوع ابریشمی بلند بود و تا بالای ساق پا می‌رسید. دو طرف پیراهن را راسته و آزاد در نظر می‌گرفتند و یقه‌ای ساده و بدون برگردان را برایش طراحی می‌کردند. گشادی آستین لباس متوسط است و از زیر بغل به طرف مچ باریک می‌شود.
در زیر بغل لباس زایده‌ای سه گوش و از جنسی غیر از پارچه قبا بین آستین و پیراهن وجود دارد که برای جلوگیری از آسیب عرق بدن به لباس آن را می‌دوختند. گاهی آن را عوض می‌کردند تا مشکلی برای لباس پیش نیاید. پیراهن از قسمت کمر تا پایین گشاد می‌شود و در دو‌طرف چاک دارد. نقوش مفصلی را بر روی این لباس پیاده می‌کردند که بیشتر در این قسمت‌ها دیده می‌شد: مچ آستین، اطراف یقه و کنارههای آن در جلو سینه تا انتهای دامن و اطراف آن و در اطراف چاک پهلو.
چاروود یا جبه
روپوشی پالتو مانند بود که در حاشیه دامن، یقه و سر‌آستین سوزن‌دوزی داشت. این پوشش از پارچه‌های مخمل به رنگ های سبز یا آبی یا قرمز بود و آن را را در زمستان و به هنگام مهمانی به تن می‌کردند. امروزه این لباس تنها در گنجه مادربزرگ ها جای دارد. آنها به هنگام برودت هوا به استفاده از پوستین نیم تنه و یا بلند هم روی می‌آورند.
چکمن
لباسی پشمی است که بر اساس نوع پشم به کار رفته در آن به دو نوع «اینچه چکمن» و «یوغین چکمن» تقسیم می‌شود.
نیم‌تنه
نیم تنه یکی از پوشش‌های مخصوص عروس شدن بود که دختران آن را آماده می‌کردند و با سوزن دوزی و آویزه‌هایی از سکه و پولک‌های نقره زینت می‌دادند. پسران و دختران نیز نیم تنه‌ای به تن می‌کردند که بر پشت آن زیورآلات مختلفی به شکل‌های سپر و تیر و کمان آویزان بود.
بوقو (Buqaw)
بوقو، یقه کلفتی بود که با آویزه‌ها و یا یک لوزی تزیین شده به نام «گنجوک» گلو را می‌پوشاند. در قرن بیستم میلادی این پوشش به یقه بزرگ قپِاقه‌ای (گول یقه) تبدیل شد.
2) شلوار‌ها
شلوارهای زنان ترکمن هم انواعی دارد که عبارتند از:
بالاق (Balak)
بالاق شلوار زنان ترکمن است که کمر دارد و میان ساق آن نسبت به سایر شلوارهای سنتی زنان ایرانی قدری گشادتر است. دمپای دو ساق شلوار تنگ است و سوزن‌دوزی چشم نوازی دارد. در قدیم این تزیینات شامل، دو ردیف پهن از نقش مایه‌های متضاد بود که حاشیه‌های باریک‌تری داشتند. سوزن‌دوزی‌ها اسامی مختلفی دارند که از میان آنها از دویه کله (سر شتر)، واخ آرمان، ایکی‌حورمان و ... در ساق پا استفاده می‌کردند. قانات (بال پرنده)، قویماق، تکه نقش، موی نقش (نقش عقرب) و بوستانی نیز دیگر نقوشی بودند که در لباس ها به کار می‌رفت.
جنس و رنگ پایین شلوار متفاوت از بالای آن است. برای بالای شلوار پارچه‌ای از جنس کرباس و یا متقال و به رنگ سفید انتخاب می‌کنند. قسمت بالایی و نخی آزاد به گونه‌ای است که بتوانند آن را پس از پاره شدن از پارچه حاشیه دوزی پایین شلوار جدا کنند. حاشیه‌های پارچه شلوار هنوز هم بسیار ارزشمندند و به طور جداگانه به عنوان جهیزیه دوخته می‌شوند. برخی از این حاشیه ها تا چهل سانتی‌متر پهنا دارند و به سمت قوزک‌ها گشاد می‌شوند.
برش شلوارهای زنانه، همانند برش شلوارهای مردانه است؛ اما پایین آن تنگ در نظر می‌گیرند تا به پاها بچسبد. در پایین پاچه های شلوار، نوار سیاهی به پهنای 1 تا 1.5 سانتی‌متر دوخته می‌شود که آن را «بالاک یوب» می‌خوانند.
3) پیشانی‌بند، سربند و روسری
از گذشته برای پوشاندن سر از البسه متفاوتی در میان زنان ترکمن استفاده می‌شود که در اینجا به آنها می‌پردازیم:
بوروک (Börük)
بوروک یا عرقچین کلاه گرد و صاف و بدون برجستگی بود که دختران آن را با زینت آلات نقره‌ای شامل پولک و قبک‌ها زینت می‌دادند. در گذشته کسی از روسری استفاده نمی‌کرد و اغلب دختران بوروک بر سر می‌گذاشتند. این کلاه به نام‌های «تاسه گ» و «تاخیه» نیز شهرت دارد. دختران موهای خود را به صورت چهار رشته می‌بافتند و دو رشته جلو و دو رشته پشت آنان می‌افتاد.
بوروک در دو نوع است و هر یک کاربردهای خود را دارند:
بوروک ساده و بدون تزیین
پسرها و مردها به هنگام نماز بر سر می‌گذارند.
مردی که به مکه می‌رود و می‌خواهد از دستار سر مخصوص حاجی ها استفاده کند باید آن را به دور بورک بپیچد و مانند عمامه بر سر بگذارد.
بوروک تزیین شده
بوروک با سکه‌های نقره، پولک، قبه/ دپه بند و سایر زیور آلات پوششی برای دختران
بوروک با پری به نام اوتاغا برای دختران نامزد دار که اوتاغی قیز نامیده می‌شدند.
توپبی (Topbi)
کلاه و سربند در میان ترکمن‌ها معرف طایفه و مشخص کننده موقعیت زنان ازدواج کرده یا دختران است. زنان تکه، نخورلی و ساریق کلاه‌هایی به شکل مخروط ناقص بر سر می‌گذارند که از نی و چوب جارو و ... تهیه می‌شود. دختر ترکمن پس از عروسی بوروک را کنار می‌گذاشت و پیشانی‌بندی قرمز به نام توپبی را بر سر می‌نهاد تا نشانه شادی باشد. این پیشانی بند در نزد یموت ها با عناوینی همچون «هاساوا» یا «خاوه» یا «آلین دانگی» شناخته می‌شود. این پیشانی بند مزین به نقش نارنج و ترنج است که آن را به دقت تا کرده و در جلو گره می‌خورد.
روی توپبی را با روسری می‌پوشانند و در بالای آن دستمال بزرگی از حریر یا نخ به نام «قین قاج» قرار می‌دهند. یک سر قین قاج پشت سر می‌افتد و سر دیگر که دهان را می‌پوشاند «یاشماق» نام دارد. یموت ها پارچه پیشانی بندی به نام «آلاندانگی» دارند که به دور سر و بر روی یک روسری نقش‌دار گره می‌خورد. نخورلی ها قبل از رفتن عروس به خانه شوهر تاج عروسی را که از نی‌های ریز بافته شده بر سر عروس می‌گذارند و آن را آلین دانگی می‌دانند. بر روی این تاج پارچه ای می‌کشند و زیوری به نام «آلین شای» را بر پیشانی عروس می‌اندازند.
پیشانی بند را با سربندی ابریشمی به نام یغلیق (Yagliq) می‌آرایند که نقوش چهارگوش بر روی آن دیده می‌شود و نقش یاشماق یا روبنده را برای احترام به مردان بزرگتر ایفا می کند. در گذشته این سربند را زیر پیشانی‌بندی پنهان می‌کردند که در پشت با دنباله‌های آویزان گره می‌خورد. اساس الگوی این سربند یک ذوزنقه است که از نی‌های به هم پیچیده تهیه می‌شود. روی این سربند را با استفاده از پارچه ابریشمی زرشکی و قرمز و به صورت شلوغ و چین‌دار می‌پوشانند و در یک طرف آن دنباله پارچه‌ای بلندی می‌گذارند. روی سربند را با زیورهای نقره‌ای و طلایی می‌پوشانند و گاهی در مواقع عروسی، نیم تاجی مزین به جواهر نیز بر روی آن می‌گذارند.
گاهی در جلوی این سربند پلاک مستطیل نقره‌ای شکل خمیده‌ای به نام اغمه (Egme) و دسته‌هایی از پلاک‌های متصل کوچک‌‌تر به نام اوورمه (Owurme) نیز استفاده می‌شد. این سربند را در طوایف تکه «سُمَق»، در ایرساری «بُغمک» و در گذشته در یموت «خسبه» می‌خواندند. سربند تکه با پارچه زرین و طرح‌های مواج و لوزی‌ها و هلال‌های کوچک تکراری زراندود پوشیده می‌شود و عقیق‌های جگری بر آن متصل می‌کنند. سربندهای یموت طرح قوی‌تری دارند.
طوایف تکه از آنق استفاده می‌کنند که با پارچه ی زرین و طرح‌های نقش‌دارِ مواج تهیه شده و عقیق‌های جگری به آن وصل می‌شود. گاهی از انواع زیورهای آویزه‌دار بر روی سربند استفاده می‌شود که سطح کلاه را کاملا می‌پوشانند و ابهتی خاص به صاحبش می‌دهند. زنان برای افزایش زیبایی و شکوه، گیسوان بافته خود را از میان گیسوبندهای نقره‌ای رد می‌کنند و زیورهای مجلل و خوش ساخت را از دو طرف چهره خود و از روی کلاه آویزان می‌کنند.
هر سال به اندازه دو بند انگشت از بلندی سربند می‌کاهند و هر چه قدر زن به دوره میان‌سالی نزدیک شود سربند کوتاه‌تری خواهد داشت و در این زمان آن را «تبرّک» می‌خوانند. زن در این مرحله به نشانه مجرب بودن از پیشانی بند سیاه استفاده می‌کند و در دوران پیری به رنگ سفید به نشانه عاقل بودن رنگ سفید را بر سر می‌نشاند. درمیان گوکلان‌ها زنان مسن کلاه کم ارتفاعی به رنگ سیاه می‌گذارند و آن را علامت تجربه می‌دانند. وقتی زنی نوه‌اش عروسی کند این کلاه برای احترام به رنگ سفید در می‌آید.
دون
دون زنان ترکمن پوشاکی از جنس ابریشم و بر دو‌نوع است:
- گی ییم دون که پوششی معمولی با حاشیه‌های پولک‌دوزی شده است و در مهمانی‌های معمولی کاربرد دارد.
- قرمز دون یا «باش دون» که در روز عروس‌کشان، آن را بر سر عروس می‌اندازند.
حواشی قرمز دون را سوزن‌دوزی می‌کنند و سکه‌های نقره‌ای، پولک‌های رنگین و زیورآلات نیز برای زینت آن به کار می‌برند.
چارقد
چارقد روسری بزرگی‌است که زنان در هنگام بیرون رفتن، مراجعه به شهر، میهمانی یا عروسی سربند خود را با آن می‌پوشانند. در گذشته این پوشش از ابریشم تهیه می‌شد؛ اما امروزه از چیت گلدار با ریشه بلند و مجلل است.
چارقد طرح‌ها و رنگ‌های متنوعی دارد و کنارههای آن با ریشه‌هایی به نام «پورچیک» مزین است. زنان ترکمن از چارقد 1.5 متر مربعی که به شکل مربع است استفاده می‌کنند. آنها این پوشش را از وسط تا می‌کنند و به شکل مثلث بر سرشان می‌اندازند.
چاشو
برخی از طوایف همچون یموت روسری‌هایی به نام چأشو (çäşew) یا باش آتار نیز دارند که روسری مربعی شکل و ابریشمین نازک است. چاشو در بین زنان ترکمن، حکم چادر رایج در بین زنان فارس را دارد. در حدود 50 سال پیش این پوشش مورد استفاده زنان مسن بود که آن را از وسط تا کرده و بر سر می‌انداختند. چاشو بر اساس نخ مورد استفاده برای بافت انواع مختلفی دارد که عبارتند از:
«اریش چاشو» از نخ‌های پشمی، «چله چاشو» از نخ‌های ابریشمی، «کنت چاشو» از نخ‌های پنبه‌ای، «گوکلن چاشو» از نخ‌های ابریشمی بافت قبیله گوگلان، «المینچه چاشو»، «آطلاس/ اطلس چاشو»، «قارتما چاشو»
چاشوهای ابریشمی در حال حاضر تنها برای تزیین تابوت مرده به‌کار می‌روند. در زمان حمل متوفی تا گورستان چاشو را بر‌روی آن می‌اندازند و فلسفه آن، به تقدیس ابریشم نزد ترکمن‌ها باز می‌گردد.
چیرپی (Cirpi)
چیرپی نوعی شنل تشریفاتی است که هنوز هم زنان طایفه تکه آن را می‌پوشند. این شنل دارای آستین‌های بدون کاربرد است و از بالای سربند تا زیر بغل سمت چپ را می‌پوشاند. حاشیه‌دوزی فراوانی در این پوشش دیده می‌شود که از لحاظ رنگ و نقش‌مایه از طایف ای به طایفه دیگر تغییر می‌کند و رنگ آن حکایت از سن و مقام فرد دارد. دور یقه این پوشش دارای پیچک‌های گلدوزی شده است.
نوعی از آن «کورته » نام دارد که روپوش بلند و نوعی روسری و پوشش زمستانی ضخیم با سوزن دوزی های زیاد است و آستین‌های گشاد و ظاهری شبیه به کت دارد. زنان تیره های ترکمن، در جشن ها، اعیاد و مراسم تشریفاتی شان، کورته را به عنوان پوشش نهایی سر استفاده می‌کنند. کورته عروس را معمولا به رنگ قرمز تهیه می‌کنند و رنگ آن را نشانه خوشبختی می‌دانند. طوایف یموت نام این پوشش را «بورنجک» (buremgek) گذاشته‌اند که ساده‌تر است و آن را از ابریشم سبز مزین به نقوش قرمز می‌دوزند. این پوشش از پارچه های کتان و گاهی از پارچه‌های ابریشمی تیره یا سرخ رنگ می‌دوزند و در محل آستی ها، دو دنباله ی بلند تعبیه می‌کنند که «ینگ» نام دارند. کورته سوزن دوزی مختصرتری نسبت به چیرپی دارد
قینگاچ (Gyňaç)
قینگاچ نوعی روسری و بافته‌ای از ابریشم نازک است که در گذشته کاربرد داشت و بر دو نوع بود: قیرمیزی قینگاچ و کله‌لی قینگاچ. این روسری‌ها را همانند کلاغه‌ای های بانوان لر می‌دانند که دارای نقش‌های زرد و نارنجی در زمینه‌ای مشکی است. کلاغه ای یا کلاقه ای نوعی چاپ روی پارچه است که بر روی زمینه مشکی صورت می‌گیرد.
یالیق
یالیق یا یایلیق روسری بسیار نازک، ابریشمی و دارای نقش است که در خانه کاربرد دارد.
یاشماق
یاشماق یعنی پوشانیدن بخشی از چهره و در اصطلاح به بخشی از یایلیق می‌گویند که زن ترکمن در هنگام برخورد با مردان غریبه دهان خود را با آن می‌پوشاند. این کار نشانه حجب و حیا محسوب می‌شود و امروزه تاحد زیادی از میان رفته است.
نوعی از یشماق به نام «قی قاچ» وجود دارد که به صورت نقاب است و به عنوان علامت حرف نزدن با غیر استفاده می‌شود. صدای نوعروسِ ترکمن، حداقل تا زمانی که مادر نشده نباید به گوش کسی برسد. عروس ترکمن با این نقاب هم صورت خود را از نامحرم می‌پوشاند و هم به احترام کهنسالان، به ویژه از پدرشوهر و اقوام شوهرش در حضور آنها صحبت نمی‌کند. در گذشته پدرشوهر پس از پانزده سال جشنی برپا می‌ساخت و هدیهای به نام «رونما» به عروس خود می‌داد تا اجازه برداشتن نقاب را به او بدهد.
4) پاپوش‌ها
پوشش پا در میان بانوان ترکمن به دو بخش تقسیم می شود:
کفش
زنان ترکمن از کفش‌های خشن و از چرم خام استفاده می‌کردند که آياق قاب يا كُويش نام داشت و تزیینات گلدوزی بر روی آن صورت می‌گرفت و در انواع گل منچ لی، قير ماكُویش با نوک برگردان و پاشنه بلند شناخته می‌شد. این کفش ها پنجه‌های پهن و پاشنه‌های سه‌گوش داشتند.
جوراب
بانوان ترکمن مانند بسیاری از زنان دیگر اقوام ایرانی جوراب‌هایی از پشم و ابریشم الوان می‌پوشند که بافت آن کار خودشان است.
لباس‌های سنتی در هر سرزمینی جلوه‌ای خاص دارند. امروز را در دنیای خوش‌رنگ و لعاب لباس‌های ترکمنی گذراندیم و تن پوش‌هایی را دیدیم که با هنر زنان آراسته شده‌اند و شکوهی خاص دارند.
منتظر دیدگاه‌های شما عزیزان هستیم.
منبع : karnaval
دیدگاه خود را بنویسید